भैरव (अष्ट भैरव )

 

भैरव हे एक शैव आणि वज्रयान दैवत आहे ज्याची सनातन (हिंदू) धर्मीय आणि बौद्ध धर्मीय लोक पूजा करतात. शैव धर्मात, तो उच्चाटनाशी संबंधित शिवाचे एक शक्तिशाली प्रकटीकरण किंवा अवतार आहे.त्रिका व्यवस्थेत भैरव परब्रह्माचे समानार्थी परम वास्तवाचे प्रतिनिधित्व करतो.

सामान्यत: हिंदू धर्मात, भैरवाला दंडपाणी (ज्याने दंड [त्याच्या] हातात धरला आहे) असेही म्हटले जाते, कारण तो पापी लोकांना शिक्षा करण्यासाठी दंडदेतो किंवा दंड धरतो. त्याचे वाहन श्वान म्हणजे कुत्रा आहे. वज्रयान बौद्ध धर्मात, त्याला बोधिसत्व मंजुश्रीची एक भयंकर उत्पत्ती मानले जाते, आणि त्याला हेरुका, वज्रभैरव आणि यमंतक असेही म्हणतात.

भैरवाची उत्पत्ती "भिरू" या शब्दापासून झाली आहे, ज्याचा अर्थ "भयंकर" असाआहे. भैरव म्हणजे "भयंकर भयानक रूप" , त्याला भय नष्ट करणारा किंवा भयाच्या पलीकडे असणारा म्हणूनही ओळखले जाते. एक अर्थ असा आहे की तो आपल्या भक्तांचे भयंकर शत्रू, लोभ, वासना आणि क्रोध यांच्यापासून संरक्षण करतो.आणखी एक व्याख्या आहे: "भा" म्हणजे सृष्टी, "रा" म्हणजे पालनपोषण आणि "वा" म्हणजे नाश. म्हणून, भैरव हा जीवनाच्या तीन अवस्था निर्माण करणारा, टिकवून ठेवणारा आणि विसर्जित करणारा आहे.

भैरवाची उत्पत्ती ब्रह्मा आणि विष्णू यांच्यातील संभाषणातून झाली आहे जी शिवपुराणममध्ये सांगितली आहे. त्यात विष्णूने ब्रह्मदेवाला विचारले, "विश्वाचा सर्वोच्च निर्माता कोण आहे?" अभिमानाने, ब्रह्मदेवाने विष्णूला सर्वोच्च निर्माता म्हणून स्वतः त्याची पूजा करण्यास सांगितले. एके दिवशी ब्रह्मदेवाने विचार केला "मला पाच डोकी आहेत. शिवालाही पाच डोकी आहेत. शिव जे काही करतो ते मी करू शकतो आणि म्हणून मी शिव आहे." यामुळे ब्रह्मदेव थोडे अहंकारी झाले. शिवाय, तो स्वतः कार्य विसरायला लागला आणि शिव जे करायचे होते त्यात हस्तक्षेप करू लागला. परिणामी, शिवाने स्वतःच्या डोक्यावरून एक लहान केस  काढून उपटून  फेकला ज्याने कालभैरवाचे रूप धारण केले आणि अनपेक्षितपणे ब्रह्मदेवाचे एक मस्तक छाटले. कालभैरवाच्या हातात ब्रह्मदेवाची कवटी (कपला) धरल्याने ब्रह्मदेवाचा अहंकार नष्ट झाला आणि तो ज्ञानी झाला. तेव्हापासून, तो स्वतःसाठी आणि जगासाठी उपयुक्त झाला आणि शिवाबद्दल मनापासून कृतज्ञ झाला. कालभैरवाच्या रूपात, शिव या प्रत्येक शक्तीपीठाचे (शक्ती मंदिरांचे) रक्षण करत असल्याचे म्हटले जाते. प्रत्येक शक्तीपीठासोबत भैरवाला समर्पित मंदिर असते.

आणखी एक आख्यायिका आहे जी सांगते की शिवाने स्वतः भैरवाची निर्मिती केली. त्यात असे म्हटले आहे की एकेकाळी दहूरासुर नावाचा एक असुर होता, ज्याला वरदान मिळाले की त्याला फक्त स्त्रीच मारू शकते. त्याला मारण्यासाठी पार्वतीने कालीचे रूप धारण केले. कालीच्या क्रोधाने असुराचा वध केला. असुराचा वध केल्यानंतर,  तिच्या क्रोधाचे एका छोट्या बालकांत रूपांतर झाले. कालीने बाळाला तिचे दूध पाजले.शिवाने काली आणि बालक दोघांनाही आपल्यात विलीन केले. शिवाच्या या विलयित रूपातून, भैरव त्याच्या आठ रूपांमध्ये (अष्टांग भैरव) प्रकट झाले. असितांग भैरव,चंड भैरव,रूरू भैरव,क्रोध भैरव,उन्मत्त भैरव,कपाल भैरव,भीषण भैरव आणि संहार भैरव अशा प्रकारे भैरवांची निर्मिती शिवाने केली असल्याने ते शिवपुत्रांपैकी असल्याचे म्हटले जाते.

या अष्ट भैरवांनी अष्ट मातृकांशी (ब्राह्मणी, वैष्णवी ,माहेश्वरी, इंद्राणी ,कौमारी, वाराही,चामुंडा आणि नारसिंही) विवाह केला. या अष्टभैरव आणि अष्ट मातृकांची भयानक रूपे आहेत. या अष्टभैरव आणि अष्ट मातृकांपासून ६४ भैरव आणि ६४ योगिनी निर्माण झाल्या.

साधारणपणे शिवमंदिरांमध्ये, भैरवाच्या मूर्ती उत्तरेकडे, पश्चिमेकडे तोंड करून असतात. त्याला क्षेत्रपाल असेही म्हणतात. तो चार हातांनी उभ्या स्थितीत दिसतो. ढोल, पाषाण, त्रिशूळ आणि कवटी ही त्यांची शस्त्रे आहेत. भैरवाच्या काही रूपांमध्ये चार हातांपेक्षा जास्त हात असतात. तो एका कुत्र्यासोबत दिसतो. त्याची शस्त्रे, कुत्रा, बाहेर पडलेले दात, भयानक देखावा आणि लाल फुलांचा हार या सर्व गोष्टी त्याला एक भयावह रूप देतात.

त्याचे एक रूप म्हणजे स्वर्णाकर्षण भैरव ; या स्वरूपात, त्याचा रंग लाल किंवा निळा आहे आणि त्याने सोनेरी पोशाख घातलेला आहे. त्याच्या डोक्यावर चंद्र आहे. त्याला चार हात आहेत, त्यापैकी एका हातात सोन्याचे भांडे आहे. तो संपत्ती आणि समृद्धी देतो. मंगळवारी पूजा केल्याने लवकर फळ मिळते. काही प्राचीन ग्रंथांमध्ये त्याला बत्तीस हात, पक्ष्याचा आकार, सोनेरी रंग, भयंकर दात आणि नितंबाच्या वरचे मानवी स्वरूप असल्याचे म्हटले आहे. त्याची उपासना केल्याने शत्रूंचा नाश होतो. लिंगपुराणात ५२ भैरवांचा उल्लेख आढळतो तरी सामान्यतः ६४ भैरव आहेत अशीच मान्यता आहे . कदाचित हे ५२ भैरव ५२ शक्ती पिठाचे संरक्षक असावेत आणि म्हणून लिंग पुराणांत ५२ भैरवाचा उल्लेख असावा .

हे ६४ भैरव आठ श्रेणींमध्ये विभागले गेले आहेत आणि प्रत्येक श्रेणीचे प्रमुख एक प्रमुख भैरव आहे. प्रमुख आठ भैरवांना अष्टांग भैरव म्हणतात. अष्ट भैरव या विश्वाच्या आठ दिशा नियंत्रित करतात. प्रत्येक भैरवाच्या खाली सात उपभैरव असतात, एकूण ६४ भैरव असतात. सर्व भैरवांवर महाकाल भैरवाचे शासन आणि नियंत्रण आहे अन्यथा काल भैरव म्हणून ओळखले जाते, जो काही शैव तांत्रिक शास्त्रानुसार (आगम) या विश्वाच्या काळाचा सर्वोच्च शासक आहे. भैरवी ही कालभैरवाची पत्नी आहे.आठ भैरव हे पंचमहाभूतां (आकाश, वायू, अग्नी, पाणी आणि पृथ्वी  ) समवेत आणि इतर तीन म्हणजे सूर्य, चंद्र आणि आत्मा यांचे प्रतिनिधित्व करतात असे म्हटले जाते . आठ भैरवांपैकी प्रत्येकाचे स्वरूप वेगळे आहे, त्यांच्याकडे वेगवेगळी शस्त्रे आहेत, वेगवेगळी वाहने आहेत आणि ते त्यांच्या भक्तांना अष्ट लक्ष्मीचे प्रतिनिधित्व करणाऱ्या आठ प्रकारच्या संपत्तीचा आशीर्वाद देतात. भैरवाची अखंड उपासना उपासकाला खऱ्या गुरूकडे घेऊन जाते. आठही भैरवांचे स्वतंत्र मंत्र आहेत.

अष्ट भैरव:

१)असितंग भैरवाने गळ्यात पांढऱ्या कवटीची माळ घातली आहे आणि हातात एक कवटीही आहे. त्याचे आयुद्ध देखील कवटी आहे. तीन नेत्र असलेल्या असितंग भैरवाचे वाहन हंस आहे. असितंग भैरवाचे रूप कृष्णवर्णीय असून ते स्वतः भैरवाचेच रूप आहे.भैरवाच्या या रूपाची पूजा केल्याने कलात्मक क्षमता वाढते. असितंग भैरवाचे मंदिर काशीतील वृध्द कालेश्वर या महामृत्युंजय मंदिराजवळ आहे.असितंग भैरव मंत्र: ।।ॐ भं भं सः असितांगाये नमः।। पूजेनंतर वरील मंत्राचा जप केल्याने असितंग भैरव प्रसन्न होतो. भैरवाच्या या रूपाची पूजा केल्याने गंभीर आजारही बरे होतात, असे मानले जाते.

२) चंड भैरव ,तीन नेत्र असलेल्या चंड भैरवाचे वाहन मोर आहे आणि वर्ण शुभ्र सफेद आहे.तलवार, पात्र आणि धनुष्य बाण ही त्याची आयुद्धे आहेत ,तो चतुर्भुज आहे.या रूपात त्याचे पूजन केल्याने शत्रू व वाईट परिस्तीथी वर मात करण्याची क्षमता प्राप्त होते,चंड भैरव मंत्र  IIॐ हूं हूं चंड चंड भैरवाय भ्रं भ्रं हूं हूं फट् II

३) रूरू भैरव: धार्मिक ग्रंथांनुसार भैरवाचे रुरू म्हणजेच गुरु स्वरूप अतिशय प्रभावी आणि आकर्षक आहे. या अवतारात त्याच्या हातात कुऱ्हाड, भांडे, तलवार आणि कवटी आहे. त्याच्या कमरेभोवती साप असतो आणि तो बैलावर स्वार होतो. ज्योतिषशास्त्रानुसार त्यांची पूजा केल्याने मनुष्याला ज्ञान प्राप्त होते. पुराणात त्यांच्या पत्नीचे नाव माहेश्वरी आहे. ब्रह्मवैवर्त पुराणात रुरू भैरवाची उत्पत्ती श्रीकृष्णाच्या उजव्या डोळ्यापासून झाल्याचे असेही सांगितले आहे. रुरू भैरव मंत्र II ॐ भं भं ह्रौं रूरु भैरवाये नम: II

४) क्रोध भैरव गडद निळ्या रंगाचा असून त्याला तीन डोळे आहेत. गरुड  हे देवाच्या या रूपाचे वाहन आहे आणि त्याला नैऋत्य दिशेचा स्वामी मानले जाते. क्रोध भैरवाची उपासना केल्याने सर्व संकटे आणि वाईट काळाशी लढण्याची क्षमता वाढते. क्रोध भैरव मंत्र :।।ॐ भ्रं भ्रं भ्रं क्रोध भैरवाय मम समस्त गुप्त शत्रून उच्चाटय भ्रं भ्रं भ्रं फट् ।।

५)उन्मत भैरव: हे शांत स्वभावाचे प्रतीक आहे. त्यांची पूजा केल्याने मनुष्यातील सर्व नकारात्मकता आणि वाईट गोष्टी दूर होतात. भैरवाच्या या रूपाचे स्वरूपही शांत आणि आनंददायी आहे. उन्मत भैरवाच्या शरीराचा रंग हलका पिवळा असून त्याचे वाहन घोडा आहे. श्री उन्मत भैरव म्हणाले की मी सर्वात गोपनीय सर्वश्रेष्ठ मंत्र म्हणत आहे!ज्याने देवता आणि भूत मारण्याचे कार्यही सिद्ध होते .उन्मत्त भैरव मंत्र II ऊँ वज्र-ज्वालेन हन-हन सर्वभूतान हूँ फट् II 

या मंत्राचा नुसता जप केल्याने क्रोधभैरवाच्या केशकुंड्यातून विजांचा जन्म होतो आणि प्रमथादि सारखे भूत विशुक बनतात.त्यामुळे सर्व देवही यमाच्या अधिपत्याखाली होतात.

६) कपाल भैरव: या रूपात भगवानांचे शरीर चमकदार पिवळा आहे आणि त्यांचे वाहन हत्ती आहे. कपालभैरवाच्या एका हातात त्रिशूळ, दुसऱ्या हातात तलवार, तिसऱ्या हातात शस्त्र आणि चौथ्या हातात पात्र आहे. भैरवाच्या या रूपाची पूजा केल्याने कायदेशीर कारवाई थांबते. रखडलेली कामे पूर्ण होतात.कपाल भैरव मंत्र IIॐ हृीं क्रीम हृीं श्रीं कपाल भैरवाय नमः II

७)भीषण भैरवाची: उपासना केल्याने भूत आणि भूतांपासून मुक्ती मिळते. भीषण भैरवाच्या एका हातात कमळ, दुसऱ्या हातात त्रिशूल, तिसऱ्या हातात तलवार आणि चौथ्या हातात पात्र आहे. भीषण भैरवाचे वाहन सिंह आहे.भीषण भैरव उत्तर दिशेचा अधिपती आहे .भीषण भैरव मंत्र ।।ॐ ह्रीं भीषण भैरवाय सर्व शाप निवारणाय मम वशं कुरु कुरु स्वाहा ।।

८)संहार भैरव: नग्न अवस्थेत असून त्यांच्या डोक्यावर कवटी बसवली आहे. त्याला तीन डोळे असून त्याचे वाहन कुत्रा आहे. संहार भैरवाचे अंग संपूर्ण लाल रंगाचे आहे. संहार भैरवाचे आठ हात आहेत आणि अंगाभोवती एक नाग गुंडाळलेला आहे. त्यांची पूजा केल्याने मनुष्याची सर्व पापे नष्ट होतात.संहार भैरव मंत्र  ।।ॐ नमो भगवते संहार भैरवाय भुत प्रेत ब्रम्हराक्षसं उच्चाटय उच्चाटय संहारय संहारय सर्व भय छेदन कुरु कुरु स्वाहा ।।

काल भैरव अष्टकं 

देवराजसेव्यमानपावनांघ्रिपङ्कजं व्यालयज्ञसूत्रमिन्दुशेखरं कृपाकरम्।

नारदादियोगिवृन्दवन्दितं दिगंबरं काशिकापुराधिनाथकालभैरवं भजे॥1॥

भानुकोटिभास्वरं भवाब्धितारकं परं नीलकण्ठमीप्सितार्थदायकं त्रिलोचनम्।

कालकालमंबुजाक्षमक्षशूलमक्षरं काशिकापुराधिनाथकालभैरवं भजे॥2॥

शूलटङ्कपाशदण्डपाणिमादिकारणं श्यामकायमादिदेवमक्षरं निरामयम्।

भीमविक्रमं प्रभुं विचित्रताण्डवप्रियं काशिकापुराधिनाथकालभैरवं भजे॥3॥

भुक्तिमुक्तिदायकं प्रशस्तचारुविग्रहं भक्तवत्सलं स्थितं समस्तलोकविग्रहम्।

विनिक्वणन्मनोज्ञहेमकिङ्किणीलसत्कटिं काशिकापुराधिनाथकालभैरवं भजे॥4॥

धर्मसेतुपालकं त्वधर्ममार्गनाशकं कर्मपाशमोचकं सुशर्मदायकं विभुम्।

स्वर्णवर्णशेषपाशशोभिताङ्गमण्डलं काशिकापुराधिनाथकालभैरवं भजे॥5॥

रत्नपादुकाप्रभाभिरामपादयुग्मकं नित्यमद्वितीयमिष्टदैवतं निरंजनम्।

मृत्युदर्पनाशनं करालदंष्ट्रमोक्षणं काशिकापुराधिनाथकालभैरवं भजे॥6॥

अट्टहासभिन्नपद्मजाण्डकोशसंततिं दृष्टिपातनष्टपापजालमुग्रशासनम्।

अष्टसिद्धिदायकं कपालमालिकाधरं काशिकापुराधिनाथकालभैरवं भजे॥7॥

भूतसंघनायकं विशालकीर्तिदायकं काशिवासलोकपुण्यपापशोधकं विभुम्।

नीतिमार्गकोविदं पुरातनं जगत्पतिं काशिकापुराधिनाथकालभैरवं भजे॥8॥

कालभैरवाष्टकं पठन्ति ये मनोहरं ज्ञानमुक्तिसाधनं विचित्रपुण्यवर्धनम् ।

शोकमोहदैन्यलोभकोपतापनाशनं ते प्रयान्ति कालभैरवाङ्घ्रिसन्निधिं ध्रुवम् ॥९॥

इति श्रीमच्छङ्कराचार्यविरचितं कालभैरवाष्टकं संपूर्णम्